Utangulizi
Mpunga ni
zao la pili la chakula kwa umuhimu linalolimwa sehemu nyingi nchini
Tanzania. Umuhimu wa zao hili umeongezeka kuanzia muongo uliopita
kutokana na jamii za mijini na vijijini kupendelea zaidi kula wali na
kupunguza ulaji wa vyakula vingine na kulifanya zao hili kuwa la chakula
na biashara.
Mvua ni chanzo kikuu cha maji kwenye kilimo cha mpunga. Viwango vya
mahitaji ya maji katika kukua kwa mpunga hutofautiana miongoni mwa aina
za mpunga. Ni kwa jinsi hii mpunga hupandwa katika mazingira mbalimbali
kutegemea na mahitaji yake ya maji. Zipo aina tatu kuu za mazingira
yanayolimwa mpunga kulingana na upatikanaji wa maji na hali ya mwinuko
wa nchi. Mazingira haya ni kilimo cha mpunga wa mabondeni kinachotegemea
mvua (72%), kilimo cha mpunga wa kwenye miinuko (20%) na kilimo cha
mpunga cha umwagiliaji (8%).
Kiasi cha mpunga kinachozalishwa nchini kimekuwa kikiongezeka mwaka hadi
mwaka kutoka tani 41,000 mwaka 1970 hadi tani 811,500 mwaka 1998.
Ongezeko hili limetokana na kuongezeka kwa eneo linalolimwa mpunga na
kwa kiasi kutokana na kuongezeka kwa miradi midogo ya umwagiliaji pamoja
na matumizi ya tekinolojia bora za kilimo.
Maeneo yanayolima mpunga kwa wingi Tanzania: ni Morogoro maeneo ya bonde
la kilombero/Ifakara, Dakawa, Malolo; Mbeya: Kyela, Mbarali; Shinyanga:
Kahama; Mwanza, Bonde la Ruvu mkoani Pwani. Na maeneo mengine mengi
 |
| Shamba la mpunga |
pH ya udongo (Soil pH)
pH ni kipimo kinachoonyesha kiwango cha tindikali au nyongo katika
udongo. Udongo waweza kuwa tindikali (ph ndogo kuliko 7), nyongo (ph
kubwa kuliko 7), au katikati (neutral) - ph ya 7. Tindikali au nyongo ya
udongo hupimwa kwa kutumia pH mita. Mazao mengi hustawi zaidi katika
udongo wenye hali ya tindikali ya wastani (kipimo cha pH 5.5 hadi 7.0).
Mpunga hustawi kwenye udongo wa mfinyanzi wenye tindikali ya wastani na
virutubisho vya kutosha.
Kuandaa Shamba, Kupanda na Kupalilia
Kuandaa shamba, kusafisha, kulima/kutifua
Ni vyema mashamba yaandaliwe mapema kabla ya msimu wa kupanda haujaanza
ili kumpa mkulima fursa ya kupanda kwa wakati unaotakiwa. Kuna njia
mbalimbali zinazotumika kuandaa mashamba. Kati ya njia hizi ni pamoja na
kufyeka, kung’oa visiki na kulima. Shamba linaweza kulimwa kwa kutumia:
- Jembe la mkono - wengi wanatumia
- Jembe la kukokotwa na wanyama kama ng’ombe
- Power tillers
- Matrekta
Baaada ya kulima, shamba linawekwa maji ili liloane vizuri na kisha
udongo unachanganywa vizuri na maji ili kutengeneza tope. Hii ni
kuchavanga (puddling). Hii inarahisisha:
- Kupandikiza miche
- Kuhifadhi maji
Mbegu Bora za Mpunga
Matumizi ya mbegu bora ni muhimu katika upatikanaji wa mavuno mengi na bora. Kuna makundi mawili makuu ya mbegu ambayo ni:
Mbegu za asili za mpunga: Ni zile ambazo zimetumika miaka mingi
katika historia ya kilimo. Kuna aina nyingi za mipunga ya asili
inayolimwa sehemu mbalimbali hapa nchini kama Supa, Kahogo, Kula na
Bwana, Shingo ya mwali, n.k. Wakulima wanazipenda mbegu hizi kutokana na
kuwa na sifa kama vile ladha nzuri, uvumilivu wa matatizo mbalimbali ya
kimazingira na kwa sababu ya uwezo wa mbegu hizi kustahimili katika
hali mbaya ya hewa na hazihitaji uangalizi wa hali ya juu.
Sifa hizi ni matokeo ya mbegu hizi kumudu mazingira na uchaguzi wa mbegu
uliofanywa na wakulima kwa miaka mingi. Hata hivyo, nyingi ya mbegu
hizi zina uwezo mdogo wa kuzaa, zinachelewa kukomaa, ni ndefu na rahisi
kuanguka.
Mbegu zilizoboreshwa: Hizi ni zile zilizoboreshwa kutokana na
mbegu za asili. Mfano wa mbegu zilizoboreshwa ni kama vile Katrin, IR54,
na IR64. Zinazaa sana hasa kwa kilimo cha umwagiliaji. Hata hivyo,
hazikidhi ladha ya walaji na ukobolekaji wake si mzuri na baadhi
hazistahimili kwenye mazingira mengi ya kawaida. Hii imezifanya mbegu
hizi kukubalika na wakulima kwa kiwango kidogo sana.
Mbegu bora nyingine zilizozalishwa kutoka utafiti na kuonekana kupendwa
kwa ajili ya mavuno mengi na ladha nzuri kama TXD88 na TXD85. Hivi
karibuni imetolewa mbegu nyingine iitwayo TXD306 (SARO5), mbegu hii
hupendwa na wakulima, wafanyabiashara na walaji kutokana na sifa yake ya
mavuno mengi, punje ndefu kiasi na nzito, ladha nzuri na yenye kunukia
pindi ipikwapo na kuliwa.
Mbolea za kupandia mpunga
Kabla ya kuweka mbolea hakakisha kuwa majaruba yanatengenezwa ili
kuhakikisha maji hayaingii na kutoka kiholela. Mbolea ya kupandia
huwekwa kwa kusia katika jaruba kabla ya kuchavanga. Kuchavanga husaidia
kuchanganya udongo na mbolea na pia kutengeneza eneo zuri la
kupandikiza miche. Baadaye miche hupandikizwa.
Viwango vya mbolea za kupandia mpunga
Kiwango cha mbolea za kupandia kilichopendekezwa ni kilo 20 phosphate
(P) kwa hektari ambayo ni sawasawa na kiasi mifuko mitatu kwa hekta ya
DAP (= mfuko mmoja kwa ekari), au mifuko miwili kwa hekta ya Minjingu
Phosphate (= mfuko mmoja na nusu kwa ekari) au mifuko minne na nusu kwa
hekta ya Minjingu Mazao (= mifuko miwili kwa ekari).
Jinsi ya kupanda mpunga Kitaalam
Kuna njia mbili kuu zinazotumika kupanda mpunga shambani. Njia hizo ni
ile ya kupanda mbegu moja kwa moja shambani na ile ya kupandikiza miche.
- Kupanda mbegu moja kwa moja
Njia hii hutumika kwa kupanda mbegu moja kwa moja kwenye shamba
lililotayarishwa vizuri. Njia ya kawaida waitumiayo wakulima ni ile ya
kumwaga na kufukia mbegu (broadcasting). Njia zingine ni zile za kupanda
mbegu kwenye mashimo yaliyo kwenye mstari na kwa kuzingatia nafasi
maalum au mbegu hupandwa kwenye mashimo bila kufuata mstari na bila
kuzingatia nafasi iliyopendekezwa (dibbling). Vile vile mbegu hupandwa
kwa kunyunyizwa kwenye vifereji vyenye vina vifupi na kufukiwa pasipo
kuwa na nafasi kati maalum kati ya punje na punje (seed drilling)
- Kupandikiza miche
Njia hii hutumika kwa kupanda mbegu kwanza kwenye kitalu kabla ya
kuzihamishia shambani. Mara nyingi mbegu zetu hutumia wiki tatu hadi nne
baada ya kuota kwenye kitalu na kufikia umri wa kupandikizwa shambani.
Katika shamba la mpunga miche hupandikizwa shambani kwenye mstari na kwa
nafasi maalum au kupandikizwa holela bila kuzingatia nafasi maalum za
kupanda.
Inashauriwa kupandikiza miche katika kina cha sentimeta 2 hadi 3.
Ukipanda kina kirefu machipukizi huchelewa kujitokeza. Baada ya
kupandikiza miche, machipukizi hujitokeza baada ya siku 5 hadi 10.
 |
| Kupandikiza miche ya mpunga |
Nafasi ya kupanda mpunga
Nafasi ya kupanda mpunga mbegu bora ni sm 15 kwa sm 15 au sm 20 kwa sm
20. Kwenye mpangilio wa mistari miwili miwili (double rows), nafasi kati
ya mistari miwili ni sm 10, nafasi kati ya mmea na mmea katika kila
mstari ni sm 20, na nafasi kati ya mistari miwili na mistari miwili
mingine (double rows) ni sm 40. Mbegu za asili zipandwe kwa nafasi ya sm
20 kwa sm 20 au sm 25 kwa sm 25 au sm 30 kwa sm 30.
Kupanda kwa nafasi ni kati ya njia bora za kilimo inayomwezesha mkulima
kupata mazao bora. Hivyo ni muhimu sana kuzingatia kupanda kwa mistari
na kufuata nafasi zinazoshauriwa na wataalamu wa kilimo.
Muda wa kupanda
Muda wa kupanda unatofautiana kutoka eneo moja kwenda jingine kulingana
na majira ya mvua. Kwa mfano katika wilaya ya Morogoro tarehe za kupanda
ni kuanzia desemba hadi januari kwa mpunga wa muda mrefu. Kwa mpunga wa
muda wa kati na muda mfupi, tarehe ya kupanda ni februari hadi machi.
Kupalilia Mpunga
Ni muhimu shamba lipaliliwe ili kuondoa magugu. Magugu ni mimea hivyo
hushindana na mimea iliyopandwa na mkulima kwa kunyonya virutubisho
ardhini. Magugu yanaweza pia kuhifadhi wadudu na magonjwa yanayoweza
kushambulia mimea iliyopandwa na hivyo kupunguza mavuno.
Katika kilimo cha mpunga, ni muhimu shamba lipaliliwe siku 14 hadi 21
baada ya mimea kuota kufuatana na hali ya shamba wakati wa kupanda. Ni
vizuri katika kilimo cha mpunga, shamba lipaliliwe mara mbili,
kutegemeana na hali ya magugu katika shamba. Unaweza kupalilia kwa
kung’olea kwa mkono, kwa mashine au kwa kutumua viua magugu (herbicides)
kama vile 2, 4-D (Two Four D).
Utafiti unaonyesha kwamba, shamba la mpunga ambalo halijapaliliwa
linaweza kupunguza mavuno kwa asilimia 60 hadi 100 ya mavuno
yanayotarajiwa. Hata kama mkulima atatumia mbegu bora, aina na kiasi cha
mbolea zinazoshauriwa, kupanda kwa mstari pamoja na mbinu nyingine bora
zinazoshauriwa, bila kupalilia hali hii itaathiri mavuno yake.
Mbolea za kukuzia mpunga
Ni mbolea zinazotumika baada ya mimea kuota kwa lengo la kuikuza mimea
ili itoe mavuno bora. Mara nyingi mbolea hizi zinatoa kirutubisho cha
naitrojeni.
Kiwango kinachopendekezwa ni kilo 60 naitrogeni kwa hektari, ambacho ni
sawasawa na kiasi cha mifuko miwili ya UREA au Minne na Nusu Ya CAN au
Mitatu ya SA. Mbolea inayotumika mara kwa mara ni Urea. Hata hivyo
mbolea zingine kama SA inaweza kutumika kama kuna mahitaji ya salfa. CAN
inaweza kutumika kama kuna mahitaji maalum ya nitrate na ammonium.
Kwenye mpunga, mbolea ya kukuzia inawekwa wiki mbili baada ya
kupandikiza miche na irudie tena baada ya wiki nne.
Kuweka mbolea: Mbolea ya kukuzia hutiwa kwa kusia wiki mbili
baada ya kupandikiza, na kurudia mwezi mmoja baadaye. Ni vyema kuweka
mbolea za kukuzia mara mbili ya kiasi kinachopendekezwa.
 |
| Shamba la mpunga uliopandwa kwa mistari |
Kudhibiti Magonjwa na Wadudu Wanaoshambulia Mpunga
Magonjwa Yanayoshambulia Mpunga
Magonjwa ya mpunga yamegawanyika katika makundi matatu kulingana na vimelea visababishi ambavyo ni fungasi, virusi na bakteria.
i) Rice blast (Ukungu)
Unaosababishwa na Pyricularia oryzae.
Dawa/Kudhibiti: Mbegu bora inayostahimili ugonjwa, kupanda mapema,
kung’oa mimea iliyoathirika ama kunyunyiza dawa za kuua ‘vectors’ kama
vile inzi weupe (white flies).
ii) Brown leaf spot
Unaosababishwa na Helminthosporium spp.
Dawa/Kudhibiti: Panda mbegu kwa udongo unaofaa, weka mbolea ya kuzuia au tibu mbegu na dawa.
iii) Sheath rot
Unaosababishwa na Acrocylindrium oryzae.
Dawa/Kudhibiti: Kwa sasa hakuna njia ya kuzuia
iv) Rice Yellow Mottle Virus (RYMV) - Kimnyanga
Hivi karibuni ugonjwa wa kimyanga umetajwa kama ugonjwa hatari sana kwa mpunga hapa Tanzania.
Dawa/Kudhibiti: Panda mbegu zilizoboreshwa, zinazostahimili magonjwa au ng’oa mimea iliyoathirika.
Magonjwa yasababishwayo na bakteria nayo wametajwa kuwa na madhara
makubwa kwa uzalishaji wa mpunga hapa nchini. Bakteria hawa wanajumuisha
Acidovorax avenae subsp. Avenae asababishae ugonjwa wa bacterial
stripe, Pantoea aglomerans, asababishae ugonjwa wa palea browning na
Xanthomonas oryzae p.v. oryzae.
Wadudu wanaoshambulia mpunga
Kuna aina nyingi sana za wadudu wanaoathiri mpunga katika hatua
mbalimbali za ukuaji wa mpunga. Wanapokithiri na wasipodhibitiwa
hupunguza kiasi cha mavuno shambani.
i) White flies (Funza weupe)
Dawa/Kudhibiti: Nyunyiza dawa ya Thiodan, Endosulfan (Thionex), Fipronil (k.m. Regent 3G), Fenthion (k.m. Lebaycid)
ii) Rice stalk borer waharibifu
Kudhibiti: Nyunyiza dawa ya Thiodan, Endosulfan (Thionex), Fipronil
(k.m. Regent 3G), Fenthion (k.m. Lebaycid) Ili mkulima aweze kupata
mazao mengi na bora inashauriwa kutumia dawa za kuzuia magonjwa na
wadudu wanaoshambulia mimea na njia zinginezo.
Kuvuna, Kukausha, Kusafisha na Kuhifadhi
Kuvuna: Mpunga uko tayari kuvuna wakati asilimia themanini (80%)
ya rangi ya mpunga kwenye masuke imebadilika na kuwa dhahabu. Mpunga
unavunwa kwa kukata bua pamoja na suke lake.
 |
| Uvunaji wa mpunga |
Kukausha: Rundika pahali pakavu k.m. kwenye tuta la jaruba halafu
pigapiga (thresh) ili kutenganisha masuke na mpunga. Kama mpunga
hayajakauka vizuri hukaushwa zaidi juani kwa siku 3-4 ili kupunguza
unyevunyevu kufikia kiwango kinachofaa kwa kuhifadhi (14%). Ni muhimu
mpunga ukauke vizuri ili usioze ukiwekwa ghalani.
Kusafisha: Mpunga uliyokauka vizuri hupepetwa na vilevile mapepe huondolewa.
Kuhifadhi: Mpunga safi huwekwa kwenye gunia na magunia kupangwa vizuri ghalani juu ya mbao yasiguse sakafu.
0 comments:
Chapisha Maoni